Zolang miljoenen mensen niets anders zijn dan in ellende levende dieren is het woord humanisme alleen maar belachelijk en individualisme een gemeenheid. (Simone de Beauvoir)

In mijn vorige blog heb ik me afgevraagd hoe het komt dat de geestelijke leegte, die in de samenleving is ontstaan door de toenemende secularisering, niet is opgevuld door het humanisme of door de vrijmetselarij. Voordat ik daarop inga, eerst een opmerking vooraf. Het naoorlogse humanisme was, althans in Nederland, een antwoord op de vrees voor het nihilisme, dat eigenlijk al voorspeld was door Spengler, Schopenhauer en Nietzsche en in de zestiger jaren filosofisch onderbouwd werd door het existentialisme (Sartre). Volgens de humanisten was gebleken dat een nihilistische samenleving een goede voedingsbodem is voor het communisme, het fascisme en het nationaal-socialisme, omdat die schijnbaar houvast boden aan een geestelijk ontwortelde mens (en overigens ook een ogenschijnlijk antwoord boden op de heersende armoede). De traditionele godsdiensten konden dat houvast niet meer voldoende bieden. Na het echec van het nationaal-socialisme en het fascisme was die behoefte aan houvast onverminderd aanwezig. Des te merkwaardiger dat het humanisme geen wijdverbreide beweging is geworden. Hoe kwam dat?

Ik zie daarvoor twee redenen. In de eerste plaats was het humanisme, hoewel best wel maatschappelijk bewogen, toch voornamelijk een cerebrale beweging. Het bood geen directe aanknopingspunten voor het gevoelsleven, en ook geen praktische oefenmogelijkheid en rituelen, terwijl daar na het teloor gaan van de godsdiensten wel behoefte aan was. Die behoefte werd pas bevredigd door de New Age beweging in de zestiger en zeventiger jaren, en heden ten dage door activiteiten als yoga, bewustzijnstrainingen en dergelijke.

Een tweede reden is onder meer aangevoerd door Rik Pinxten, de voormalige voorzitter van het Humanistisch Verbond in België.**) Als reactie op de dictaturen van Hitler, Stalin en Mussolini werd sterk de nadruk gelegd op de waarde van vrijheid. Dat is nog steeds zo, zie bijvoorbeeld de website van het Humanistisch Verbond. Andere humanistische waarden als eerbied voor het leven (Schweitzer), de gelijkwaardigheid van alle mensen en broederschap/zusterschap, kregen daarbij te weinig aandacht. Dat gebeurde niet alleen binnen het humanisme, het was ook een trend in de samenleving in het algemeen. Dat heeft geleid tot het doorgeschoten individualisme, een gebrek aan solidariteit, het consumentisme en materialisme, en het tekort aan ecologisch bewustzijn. Tegen die maatschappelijke ontwikkeling heeft het humanisme geen tegenwicht geboden, en kon dus ook geen toevluchtsoord zijn voor diegenen die zich in toenemende mate onbehaaglijk voelden bij deze ontwikkeling.***)

Pinxten pleit daarom voor een NEED humanisme: Niet Eurocentrisch, Ecologisch bewust en met aandacht voor de waarde Duurzaamheid in vele betekenissen van dat woord. Dat is een lofwaardige poging, maar ik geloof dat het geen antwoord is is op de gesignaleerde leegte. Dat antwoord heb ik natuurlijk ook niet maar ik denk wel dat de eerste stap is dat we de leegte nader moeten onderzoeken. Zoals ik eerder heb betoogd denk ik dat we ergens in moeten geloven met hart en ziel, niet alleen met ons verstand. Hoe dat te bewerkstelligen is een andere zaak. Ik denk dat yoga en andere verworvenheden uit de New Age periode daarbij een rol kunnen spelen. Voorwaarde is wel dat die activiteiten verantwoord en professioneel worden toegepast.

Volgende week ga ik in op het maatschappelijk falen van de vrijmetselarij.

*) Vrij denken, samen leven: het motto van het Humanistisch Verbond
**) Rik Pinxten, Humanisme in woelige tijden, 2021
***) Al kan niet ontkend worden dat verschillende humanistische organisaties, zoals bijvoorbeeld Humanitas, Hivos en de humanistische geestelijke verzorging een belangrijke bijdrage leveren aan mensen in nood. Dat is echter weinig bekend bij wie er niet direct mee te maken hebben.