Het is gebeurd dus het kan weer gebeuren. Dat is de kern van wat we te zeggen hebben.
(Primo Levi, Auschwitz overlende, geciteerd door Rosan Smits*)

Als we het over fascisme hebben, en we willen inschatten of Trump, Netanyahu, Wilders, Orban, Giorgia Meloni, Marine LePen, Alice Weidel, Nigel Farage ‘eigenlijk’ fascistisch zijn maken we de fout dat af te meten aan het fascisme van Hitler en Mussolini in de dertiger jaren. Maar het fascisme vertoont zich nu in een andere gedaante. Als we willen beoordelen wie fascisten zijn is het verstandig allereerst te kijken naar de ontwikkelingsstadia van het fascisme, zoals beschreven door Robert Paxton**):

Er is al een voedingsbodem in de samenleving: onvrede, crisis. Dan ontstaat er een organisatie: een partij of beweging die zich verzamelt rond een leider. Vervolgens krijgt die beweging macht door deel te nemen aan de regering en probeert dan alle controlerende machten uit te schakelen. Als dat lukt neemt deze groepering de totale macht over (NB: daar hoeft de beweging/partij geen absolute meerderheid in het parlement voor te hebben).

Nog duidelijker is het om te kijken naar de instrumenten die het fascisme hanteert om het volk te mobiliseren: idealisering van het verleden, extreem nationalisme, streven naar een totalitaire staat, propaganda, ondermijning van onafhankelijke denkers (journalisten, wetenschappers, kunstenaars, activisten), leugens, complotdenken, racisme, slachtofferdenken, aanvallen op de rechtstaat. Voor een overzicht zie men het in de voetnoot genoemde boekje van Rosan Smits. Sommige van deze instrumenten worden ook door rechtse groepen gehanteerd die je nog niet fascistisch kan noemen, maar kenmerkend voor het fascisme is dat het ze vrijwel allemaal tegelijkertijd hanteert. Volgens deze criteria zij alle hierboven genoemde leiders als fascistisch te kenschetsen. Het fascisme is dus al onder ons, mede omdat het vaak gedeeltelijk omarmd wordt door zogenaamde middenpartijen.

Waarom is dat zo gevaarlijk? Het is zo gevaarlijk niet alleen omdat het onze vrijheid wegneemt en ons onderdrukt, en rücksichtlos mensen opoffert. Maar het is ook zo bedreigend omdat het de grote problemen van deze tijd niet aanpakt, laat staan oplost. Het koerst doelbewust af op de vernietiging van de wereld zoals wij die kennen. In de chaos die dusdoende ontstaat kunnen ze het gemakkelijker voor het zeggen krijgen. In het volgende blog ga ik in op de vraag: kunnen we hier wat aan doen, willen hier tegen strijden, en zo ja, hoe kunnen we dat doen met enige kans op resultaat.

*) Rosan Smits, Dit is fascisme, De Correspondent, 2025. Zeer aanbevolen; geeft een uitgebreide analyse, meer uitgebreid dan ik in dit blog kan doen. Dit blog is mede op haar boekje gebaseerd.
Primo Levi, Is dit een mens? 1947
**)Robert O. Paxton, The Anatomy of Fascism, 2005